Praktische tips: omgaan met armoede op school

Gemiddeld zitten in iedere schoolklas twee leerlingen van wie de ouders het financieel moeilijk hebben. Dat is maar liefst 8 procent van alle leerlingen. Vooral op de middelbare school vormen deze leerlingen een verborgen groep. Hoe herken je ze en hoe kun je als school helpen? Tijdens een inspiratiesessie van de GGD Regio Utrecht en partners werden praktische tips gegeven.

Naar verwachting zullen in 2024 zo’n 23.000 kinderen en jongeren in Nederland in armoede opgroeien. Ook op het Jordan Montessori Lyceum in Zeist, host van de inspiratiesessie, kunnen niet alle ouders de vrijwillige ouderbijdrage betalen. ‘Voor schoolreisjes kun je wel een beroep doen op een stichting, maar die zorgt bijvoorbeeld niet voor zakgeld of een slaapzak. Juist die kleine dingen kunnen uiteindelijk een groot obstakel zijn voor het gezin in armoede waar door een schoolreisje niet mogelijk is’, vertelt Dagmar Niewold, adviseur met ervaringskennis.

Isolement en stress
Niewold zet zich in om de problematiek beter zichtbaar te maken. Toen haar oudste zoon op het gymnasium zat leefde ze in armoede. Ze kent de angst en schaamte die dit met zich meebrengt. Het gevoel er niet bij te horen leidt tot chronische stress. Kinderen en hun ouders krijgen moeite met het reguleren van emoties, het doelgericht naar oplossingen zoeken, dingen onthouden en plannen. ‘Armoede geeft niet alleen chronische stress, het zorgt ook voor sociale uitsluiting. Je hebt als ouder geen rust en ruimte als je voortdurend bezig bent met crisismanagement. Je kinderen schamen zich om vriendjes thuis uit te nodigen.’

Signaleren
Pesten of gepest worden, kapotte kleding dragen, op de eerste schooldag afwezig zijn omdat iedereen dan over de vakantie vertelt: allemaal signalen die kunnen wijzen op armoede. Toch is het signaleren van armoede voor scholen niet altijd zo eenvoudig. Ouders verbloemen vaak hun financiële problemen en kinderen zijn loyaal naar hun ouders toe. Ellen Donkers (Nederlands Jeugdinstituut) adviseert scholen het onderwerp bespreekbaar te maken: ‘Doorbreek taboes door breed te communiceren dat je een financieel vangnet hebt. Bespreek ook in de klas wat armoede met mensen doet. Hoe vaker je laat blijken dat de school er aandacht aan besteedt, hoe lager de drempel voor ouders en kinderen. Zet ook op je website wat je als school met het thema armoede doet.’

Ondersteunen
Vooral de overgang van het primair naar het voortgezet onderwijs kan volgens pedagoog Noor Waardijk financieel stressvol zijn. ‘Kaart het aan tijdens de kennismakingsgesprekken voor de zomervakantie zodat ouders kunnen zeggen waar ze hulp bij nodig hebben. Laat merken dat je als school voor iedereen toegankelijk bent. Zo stond in een van de schoolgidsen een eigen bijdrage vermeld voor een extra talenprogramma. Hierdoor werd het programma door ouders meteen als niet mogelijk gezien, terwijl er vanuit de school een regeling bestond voor leerlingen met financiële problemen. De kinderen schreven zich dus bij voorbaat niet in. Dat soort situaties kunnen voorkomen worden’, vertelt Waardijk. 

‘Ontwikkel daarnaast een samenhangend armoedebeleid en investeer in de bewustwording van je team. De school moet een veilige, vertrouwde omgeving zijn waar kinderen ook na schooltijd hun huiswerk kunnen maken of kunnen sporten. Investeer in zaken als een zwerfbibliotheek, ruil- en uitleenkasten voor schoolspullen en gratis fruit in de kantine.’

Normaliseren
Dagmar Niewold pleit ervoor om armoede in het normale te trekken en zo stigmatisering te voorkomen. Bijvoorbeeld door fruit of ontbijtjes voor álle leerlingen aan te bieden en niet alleen voor kinderen wiens ouders minder financiële middelen hebben. Of door álle ouders te informeren over de mogelijke gevolgen van de inflatie en de ondersteuning die ze kunnen krijgen. ‘Frame het ook niet als armoede. De vraag of iemand moeite heeft om financieel rond te komen, biedt veel meer opening voor een gesprek.

Stimuleren
Door het afbouwen van stressbronnen en het versterken van cognitieve en sociale competenties kunnen scholen de mentale veerkracht van jongeren die in armoede leven versterken. En daarmee voorkomen dat ze later in dezelfde situatie terecht komen. Anne de Haan, programmamanager jeugd bij Pharos, pleit voor duidelijkheid, controle en voorspelbaarheid in de klas. Kinderen uit arme gezinnen ervaren immers vaak chaos, controleverlies en onbetrouwbaarheid.

Warme overdracht
Wat wel en niet werkt is voor iedere school anders. Het is raadzaam om dit regelmatig te evalueren. Bijvoorbeeld door op post-its te schrijven welke ondersteuning je al biedt en wat je nog meer wilt doen. Bepaal per groep welke ondersteuning of ontwikkelingsplan nodig is en zorg ervoor dat je gezinnen met financiële problemen warm kunt doorverwijzen naar zorgprofessionals in de gemeente. Vergeet ook niet dat kleine dingen vaak een groot verschil kunnen maken. Geert Looyschelder, rector van het Jordan Montessori Lyceum in Zeist, heeft in de klas weleens verteld dat hij zelf ook niet zomaar merkkleding kan kopen en dus een trui van de Hema draagt. Kwestie van je te verdiepen in zaken waar jongeren soms echt mee worstelen. 

Meer tips? Lees dan de handreiking ‘Omgaan met armoede op scholen’. Ook informatief zijn de speciale uitzendingen over armoede van Het Klokhuis en het Jeugdjournaal. En voor middelbare scholieren het lespakket Je Brein de Baas!.